Γράφει η Κατερίνα Σχισμένου.
Ο Κώστας Κρυστάλλης γεννήθηκε το 1868 στο Συρράκο της Ηπείρου. Ήταν γιος του εύπορου εμπόρου Δημητρίου Κρυστάλλη και της συζύγου του Γιαννούλας, το γένος Ψαλίδα. Μαθητής ακόμα της Ζωσιμαίας Σχολής στα Ιωάννινα εξέδωσε το φλογερό πατριωτικό ποίημα «Αι σκιαί του Άδου» (1887), στο οποίο εξυμνούσε με πάθος τους εθνικούς αγώνες και τους ήρωες του 1821. Η Ήπειρος, όμως, ήταν τότε σκλαβωμένη και οι Τούρκοι καταζητούσαν το νεαρό ποιητή. Για ν’ αποφύγει τη σύλληψη αναγκάστηκε να φύγει στην Αθήνα, όπου δούλεψε σκληρά με αποτέλεσμα να κλονισθεί ακόμη περισσότερο η υγεία του και σύντομα μετά από την παραμονή του στην Κέρκυρα να αφήσει την τελευταία του πνοή εδώ στην πόλη μας την Άρτα, όπου βρίσκεται ο τάφος του αλλά και η προτομή του.
Κακώς ο Κρυστάλλης έχει ταυτιστεί με την απόλυτη φυσιολατρία της ηπειρώτικης μοναδικής φύσης που αποτύπωσε απλόχερα και περιγραφικότατα στη ποίησή του. Πιστεύω πως ήταν περισσότερο ο ποιητής της ελευθερίας, μιας ελευθερίας που ο ίδιος στερήθηκε και αναζητούσε απεγνωσμένα- Πόθοι:
….Ποιὸς λέει δὲν κλαῖνε τὰ βουνά; Ποιὸς λέει πὼς δὲν γεράζουν;…
Χιόνια καὶ κρούσταλλα παλιά, γεράματα γιομάτα,
σκεπάζουνε τὸν Πίνδο μου, καὶ καταχνιὲς τὸν πνίγουν·
κι ἀκούγω, ἀκούγω ἀπὸ μακρυά, ἀκούγω ἀπὸ τὰ ξένα
τῆς γερατειᾶς του τὸ σκουσμό, τὸ κλάμμα τῆς σκλαβιᾶς του.
Ἄχ! πότε αὐτὸ τὸ σκούξιμο, τρανὴ κραυγὴ θὰ γίνει,
κραυγὴ ἀνήμερου θεριοῦ, ἐκδίκηση γιομάτη,
νὰ μάσει ἀπὸ τὴν ξενιτιὰ τὰ ἔρμα τὰ παιδιά σου,
τ᾿ ἀστροπελέκια σου ἄρματα, Πίνδε, νὰ μᾶς μοιράσεις,
μία μέρα, ν᾿ ἀναστήσουμε τὴ δόλια μας πατρίδα!…
Ἄχ! πότε ἡ καταχνιά σου αὐτὴ κ᾿ ἡ τόση σου θολούρα,
ποὺ τώρα στὸ ἀτέλειωτο σάβανο σὲ τυλίγει,
πότε νὰ γίνει θὰ τὴν δῶ καπνούρα ἀπὸ ντουφέκια!…
Καὶ πότε αὐτὸς ὁ ἥλιος σου, ποὖναι νεκρὸς καὶ κρύος,
πότε μία μέρα θὲ νὰ βγεῖ ζεστὸς μέσ᾿ στὲς κορφές σου,
νὰ λυώσουνε τὰ κρούσταλλα καὶ τὰ πολλά σου χιόνια,
καὶ φυτρώσουν, μία ἄνοιξη, μαζὶ μὲ τὰ λουλούδια,
ἀρματωμένα, Πίνδε μου, τὰ νιάτα τὰ παλιά σου!…
Τιμήσαμε αυτόν τον μεγάλο ποιητή της ελευθερίας την Κυριακήμε τρισάγιο στο μνήμα τουαπό τον μητροπολίτη Άρτης κ. Καλλίνικου και εορτασμό στην πλατεία Κρυστάλλη για τα 150 έτη απ΄τη γέννησή του μς συλλόγους Συρρακιωτών και του Μακρυγιάννη με την απαγγελία ποιημάτων του και ομιλίες. 22 Απριλίου το 1894 έφυγε απ΄τη ζωή. Δεν είναι ο ποιητής που ολοκλήρωσε και υπερασπίστηκε το έργο του παρά μόνο με τη σύντομη ζωή του. Ίσως κακώς να έχει επικρατήσει η ονομασίατου ως ποιητού της στάνης και του βουνού γιατί ένα μεγάλο μέρος του έργου του που έφτασε με το μπαούλο του στο σπίτι της αδερφής του που άφησε την τελευταία του πνοή κάηκε με το θάνατό του από το φόβο της μεταδοτικής ασθένειας. Έχουμε το πρώτο του έργο, αυτό της νεανικής ορμής και τόλμης και όχι το επόμενο, ένα μεγάλο κενό που δυστυχώς κανένας μας δεν πρόκειται ποτέ να μάθει ποτέ. Μια μεγάλη απώλεια κι ένα ερωτηματικό για το πώς συνέχισε την ποιητική του πορεία κι επιλογή, για το τι σκέφτηκε όταν κατανοούσε το βραχύ πέρασμά του από τον κάμπο προς τα όρη, από τον επάνω στον κάτω κόσμο που θα συναντούσε τις Σκιές του Άδου. Ο δε βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρά. Η ελευθερία ένα μεγάλο ζητούμενο του ποιητή που πάντρεψε με δεξιοτεχνία το δημοτικό τραγούδι με την ηπειρώτικη φύση και τη μοναδική της ελευθερία αλλά ακόμη περισσότερο αναζήτησε και πάλεψε για την έννοια της ελευθερίας. Ένα παιδί που βίωσε την ορφάνια από μητέρα και έμεινε μόνος αναζητώντας την αγάπη αλλά και την έκφραση μέσα από την τέχνη. Κώστας Κρυστάλλης ένας αινιγματικός ποιητής ετών 26….