«Ελένη Αγγελίνα Δούκαινα. Μια πριγκίπισσα της Άρτας μεταξύ Ιστορίας και Λογοτεχνίας»

«Ελένη Αγγελίνα Δούκαινα. Μια πριγκίπισσα της Άρτας μεταξύ Ιστορίας και Λογοτεχνίας» Κ.Σχισμένου Εκδόσεις Εντύπωσις 2023 σελ.111
Υπάρχουν άνθρωποι που δεν τα παρατάνε όταν αποφασίζουν να ψάξουν για απαντήσεις που θα ικανοποιήσουν την περιέργειά τους, που συνεχίζουν μέχρι να βρουν αυτό που αναζητούν ασχέτως του πόσο μόνοι νιώθουν ή του χρόνου που θα τους πάρει ή της ματαιότητας της προσπάθειάς τους. Όπως ο Ιάσονας με την Αργώ του όταν αναζητούσε το χρυσόμαλλο δέρας.
Το αίνιγμα της Ελένης Αγγελίνας ,δεν είναι μόνο η αναζήτηση και η έρευνα της Αρτινιάς Κατερίνας Σχισμένου ,αλλά είναι και ο απόηχος των ερωτημάτων που έχουν μέσα τους όλοι οι άνθρωποι : Ποιος είμαι ; Από που έρχομαι ; Που πηγαίνω ;
Ο κόσμος είναι ένα μέρος παράλογο, γεμάτο αντιθέσεις και υπαρξιακές αναζητήσεις , όμως μόνο όποιος έχει ένα σκοπό, έχει τη δυνατότητα να βρει κάποιο νόημα…
Η ζωή της Ελένης Αγγελίνας Δούκαινα ,μεταξύ ιστορίας και λογοτεχνίας καταγράφηκε και δομήθηκε με όσα μέσα διαθέτουν αυτές οι δύο τέχνες και επιστήμες,χωρίς να έχει κλείσει η έρευνα οριστικά.Η Ελένη μπορεί να μας φανερωθεί ακόμη περισσότερο στο μέλλον…
Η Ελένη ήταν κόρη της Αγίας Θεοδώρας της Άρτας και του Μιχαήλ Β΄ Άγγελου Κομνηνού Δούκα. Γεννήθηκε το 1242 στην Άρτα.
Η Θεοδώρα και ο Μιχαήλ παντρεύουν την 16χρονη Ελένη με τον26χρονο γερμανό Μαμφρέδο Χοχενστάουφεν ,βασιλιά της κάτω Ιταλίας και Σικελίας, το 1258. Η τύχη της Ελένης αποτέλεσε μια μορφή πολιτικού «εμπορεύματος» και συμμαχίας ,για να προστατευθούν οι κτήσεις του πατέρα της και Δεσπότη του κράτους της Ηπείρου ,Μιχαήλ Β΄ Άγγελου Κομνηνού Δούκα.
Η Ελένη Αγγελίνα Δούκαινα ήταν μια πριγκίπισσα στο μεσαίωνα που καταγόταν από την Άρτα και βρέθηκε μέσω του γάμου της στη Νότια Ιταλία ,ως σύζυγος και μητέρα των παιδιών του Μαμφρέδου Χοχενστάουφεν.
Ο πάπας Κλήμης Δ΄είχε προστριβές με τον Μαμφρέδο και ήθελε τις κτήσεις του γερμανού Μαμφρέδου και για αυτό το 1263 συνεργάστηκε με τον Γάλλο Κάρολο Α΄Καπέτων-Ανζού .Ο Κάρολος Α΄Ανζού ( Ανδεγαυού) το 1266 νίκησε τον στρατό του Μαφρέδου, στο Βενεβέτο στην πεδιάδα της S.MariadellaGrandell και εκεί σκοτώθηκε ο Μαμφρέδος. Έτσι κυρίαρχος της Νότιας Ιταλίας γίνεται ο Κάρολος Α΄ Ανδεγαυού.
Η τύχη της Ελένης που είναι μόλις 24 ετών και των τέκνων της από αυτό το σημείο και πέρα είναι τραγική . Πέφτει στα χέρια του Καρόλου του Ανδεγαυού και οδηγείται στη Νοκερία (Nocera)όπου φυλακίζεται στο φρούριο (11 Μαρτίου 1266).Στη συνέχεια οι γιοί της απομακρύνονται βίαια και μένει αυτή με την κόρη της Βεατρίκη σε άθλιες συνθήκες. Οι τρεις γιοί της Ελένης αποχωρίστηκαν από τη μητέρα τους και τους μετέφεραν σε φυλακές του φρουρίου SantaMariadelMonteτο 1266 . Για τον Κάρολο,οι γιοι της Ελένης,φαίνεται πως αποτελούσαν τεράστιο κίνδυνο ως απόγονοι του Μαμφρέδου. Το 1300 μεταφέρονται και οι τρεις στο CasteldellUovoτης Νεάπολης .Αυτό το ταξίδι αποδείχτηκε πολύ σκληρό για τον Φρειδερίκο (1259-1312) και τον Azzolino(1261-1301) οι οποίοι πεθαίνουν μετά από έναν χρόνο από τις χρόνιες φυλακίσεις και στερήσεις .Ο Ερρίκος (1262-1318) πεθαίνει στα 56 του ,τρελός από τις συνθήκες εγκλεισμού, ασιτίας και απομόνωσης, τυφλός και άρρωστος στα μπουντρούμια του CasteldellUovo,όπου και είχε γεννηθεί.
Η Ελένη πέθανε σε ηλικία μόλις 30 ετών περίπου μέσα ή αρχές μάλλον Ιουλίου του 1271 ,στο κάστρο της NoceradeCristiani, στην Καμπανία μέσα στην απόλυτη σιωπή και εγκατάλειψη.
Η Ελένη Αγγελίνα Δούκαινα ήταν χριστιανή ορθόδοξη ,υπόδειγμα ήθους ,πίστης και δύναμης,ένα αθώο θύμα μια ς σκοτεινής εποχής, που δοκιμάζεταικαι μαρτυρά στα τριάντα της χρόνια αφήνοντας αιχμάλωτα στα χέρια των βασανιστών της τα τέσσερα παιδιά της. Αντιστάθηκε στη θρησκευτική βαρβαρότητα της καθολικής εκκλησίας και αρνήθηκε να αρραβωνιαστεί και να σωθεί, μετά τον θάνατο του Μαμφρέδου.
Η Ελένη Αγγελίνα ως ιστορική προσωπικότητα σκεπάζεται από ένα σκοτεινό πέπλο της ιστορίας της λήθης και ελάχιστα είναι τα στοιχεία μέσω πηγών και καταγραφών που έφτασαν ως τις μέρες μας. Η μυθοπλασία είναι αυτή που καλείται να συμπληρώσει τα κενά όχι μόνο
της ιστορίας αλλά και της ιδιωτικότητας της ζωής της Ελένης και ενέχει φανταστικά ή ακόμη και φαντασιακά σημεία.
Η μοναδική πηγήγια της Ελένη Αγγελίνα είναι τα στοιχεία που μας έφτασαν από τον ανώνυμο εκ του Τράνι ,προφανώς κάποιου μοναχού, όπως και του Ιώβ του μοναχού που έγραψε και την βιογραφία της μητέρας της ,οσίας Θεοδώρας. Σε αυτές τις πρωτογενείς πηγές βασίζονται και οι μεταγενέστεροι μελετητές της ,όπως ο Κώστας Τσιλιγιάννης,ο Δημήτρης Γιαννούλης, ο Κώστας Γιαννέλος,ο Μιχαήλ Δένδιας, ο Ντόναλτ Νίκολ, ο Κ.Ντιλ, η Θέμιδα Χατζηγεωργίου ,ο Δημήτριος Σαλαμάγκας και ο Δημήτρης Φερούσης.
Το 2023 , η Αρτινιά συγγραφέας και φιλόλογος Κατερίνα Σχισμένου, με αυτή την εργασία «Ελένη Αγγελίνα Δούκαινα »του διασυνοριακού πανεπιστημιακού προγράμματος HERMES,έρχεται να ασχοληθεί με την Ελένη Αγγελίνα Δούκαινα ως ιστορικό πρόσωπο, αλλά ακόμη να συμπληρώσει τα ιστορικά της κενά με τέχνη (λογοτεχνία και θέατρο). Στο προηγούμενοβιβλίο της «Στοιχειωμένη Ήπειρο ΙΙ» ασχολείται με την Ελένη Αγγελίνα μέσα από την ιστορία ενός κοσμήματος.Έγραψε επίσης και ένα θεατρικό μονόλογο,όπου παρουσιάζει τις τελευταίες στιγμές της Ελένης Αγγελίνας πριν το θάνατό της,μέσα σε έξι πράξεις. Αυτό το θεατρικό το παρουσίασε το 2023 στο θέατρο Φασάνο της Ιταλίας ,στην Άρτα, στην Πρέβεζα και την Πάτρα.
Όλα όσα αναφέρονται στην εργασία αυτήκαι στο θεατρικό μονόλογο ,πρόκειται για ένα αναστοχασμό της Κατερίνας Σχισμένου και όχι μια εκ νέου δημιουργία ή μια πρωτότυπη εργασία.
Το 1818 η Μάιρη Σέλεϊ γράφει τη Νουβέλα «Φρανκεστάιν ή, ο νέος Προμηθέας».Το 1922 ο Αμερικανός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας Χ.Φ.Λάβρακφτ δημοσίευσε το διήγημα «HerbertWest-Reanimator». Η νουβέλα της Σέλεϊ παραπέμπει στον προμηθεϊκό μύθο,το διήγημα του Λάβκραφτ δανείζεται από τη Σέλεϊ, ο Άλασνερ Γκρέι δανείζεται και από τους δύο στο δικό του μυθιστόρημα «Χαμένα κορμιά»(1992) και σε αυτό το μυθιστόρημα βασίζεται η ομώνυμη ταινία σε σκηνοθεσία Γιώργου Λάνθιμου (2023) ,που είναι υποψήφια για 11 Όσκαρ.
Παρθενογένηση στην τέχνη δεν υπάρχει. Τα «δάνεια» αυτά δεν μειώνουν καθόλου τους συγγραφείς και τον σκηνοθέτη ,στον βαθμό που αυτοί κατάφεραν όχι απλά να διασκευάσουν και να μεταγράψουν προϋπάρχουσες σεναριακές και συγγραφικές ιδέες ,αλλά να τις επανανοηματοδοτήσουν. Ο Νεύτων έγραψε τη φράση «στηρίχθηκα σε ώμους γιγάντων για να δω πέρα από τα τείχη» ,αυτή η νευτώνειος ρήση είναι δείγμα και απόρροια της συνέχειας του ανθρώπινου πολιτισμού και της συνεκτικότητας της ανθρωπότητας…
Η συγγραφέας Κατερίνα Σχισμένου προτιμά το παρελθόν της Ηπείρου ως μυθιστορηματικό καμβά των βιβλίων της. Το παρελθόν κατέχει περίοπτη θέση στα κείμενά της ,είναι πεζά «ιστορικού περιβάλλοντος». Ως άνθρωπος είχε μια έλξη προς οτιδήποτε έφερε τα ίχνη του παρελθόντος ,οτιδήποτε «ιστορικό» το ρουφούσε με ακόρεστο ενδιαφέρον. Την συνάρπαζε εκείνη η μαγική ιδέα της επιστροφής στο παρελθόν , η ιδέα να ταξιδεύεις προς τα πίσω…
Με τα χρόνια σιγά-σιγά την απασχολούσε έντονα ένα κρίσιμο ερώτημα σε σχέση με το ανθρώπινο ον, αν και σε ποιον βαθμό αλλάζει μέσα στον ιστορικό χρόνο. Η απάντηση δεν είναι μονοσήμαντη. Αντιθέτως ,εφόσον υπάρχει , είναι σύνθετη. Βλέπουμε τον άνθρωπο να έχει τις ίδιες ανάγκες για αγάπη , ζεστασιά και συντροφικότητα. Αλλά και τις ίδιες επιθετικές τάσεις, για κυριαρχία και εξουσία. Οι ανάγκεςκαι οι τάσεις αυτές εκδηλώνονται με διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με τις εποχές.Φαίνεται πως υπάρχουν δομές της ανθρώπινης ψυχής που αποκαλύπτονται μέσα στον ιστορικό χρόνο.
Ας μην πιστεύουμε όμως ότι ένα κείμενο ,ακόμα κι αν έχει τον τόπο ή τον χρόνο της δράσης του στο παρελθόν ,αφορά μόνον το παρελθόν. Οι φωνές του δεν είναι αποκλειστικά παρελθοντικές διότι, θέλοντας και μη, υπάρχουν χαμηλές ή ισχυρές φωνές του παρόντος που το διαπερνούν. Ένα μυθιστόρημα , διήγημα ή κείμενο για το παρελθόν μπορεί να μας λέειπερισσότερα για τον καιρό στον οποίο γράφτηκε .Το ζήτημα είναι , να μπορεί ο συγγραφέας να φαντάζεται και να θέτει ,αν όχι τα διαχρονικά ερωτήματα πάντοτε, τουλάχιστον εκείνα που παραμένουν ανθεκτικά, που διατηρούν μια αξιοπρόσεκτη εμβέλεια.
Το ιστορικό κείμενο οφείλει να έχει και σκοτεινές κόγχες, δεν είναι ένα απέραντο λιβάδι με φως και μαργαρίτες μονάχα.
Δεν είναι μόνο οι ιστορικοί αλλά και οι πεζογράφοι της Άρτας και της Ελλάδας που έχουν σκαλίσει εποχές και στιγμές της πόλης μας,που μέχρι πρότινος παρέμεναν στο σκοτάδι. Έχουνε βάλει όλοι το λιθαράκι τους, μαζί με αυτούς και η Αρτινιά συγγραφέας Κατερίνα Σχισμένου, ώστε να αποκτήσουμε μια άλλη εικόνα για το παρελθόν μας,να βρούμε έναν κοινό τόπο μνήμης.Είναι ωφέλιμο να μη φοβόμαστε να δούμε το παρελθόν μας , όπως πραγματικά ήταν…
Διαβάστε το.
Η Κατερίνα Σχισµένου γεννήθηκε στην Άρτα και µεγάλωσε στο Βερολίνο, την εποχή που το τείχος χώριζε την πόλη. Συνέχισε τις σπουδές της στην ψυχολογία, τη φιλοσοφία, την προσχολική αγωγή, τη γερµανική γλώσσα, καθώς και στην ειδική αγωγή και τη διαχείριση πολιτισµού. Για πολλά χρόνια ασχολείται µε τη µετάφραση, την αρθρογραφία στον Τύπο και τα περιοδικά, και τα πολιτιστικά δρώµενα.
Η Ήπειρος, µια πατρίδα που υπεραγαπά, της δίνει πάντοτε πλούσιο υλικό για την καλλιτεχνική ενασχόληση και έκφραση, ανοίγοντας συνεχώς νέες διαδροµές µεταξύ σκότους και φωτός. Ταξιδεύει πολύ, βλέπει και ακούει ακόµα περισσότερο και προσπαθεί να κατανοήσει πολλές φορές αυτό που εµφανίζεται από τις ρωγµές ή δεν εντοπίζεται τόσο εύκολα και απλά. Αναζητά και καταγράφει σκοτεινές και σιωπηλές ιστορίες της Ηπείρου. Άλλα έργα της είναι : «Στοιχειωμένη Ήπειρος » και «Στοιχειωμένη Ήπειρος ΙΙ».
Γράφει : Ο Κώστας Α. Τραχανάς